سوریالېزم (Surrealism) :
سوریالېزم یا حقیقتپالنه کوم وخت چې د داداېزم ادبي ښوونځی مخ په ځوړې دې شو. په( ۱۹۲۱م ) کال کې دې ادبي شوونځي خپل ځای سوریالېزم ادبي ښوونځي ته پرېښود او د سوریالېزم ادبي ښوونځي په( ۱۹۲۲م )کال کې رسماً په خپل کار پیل وکړ. سوریالېزم ادبي ښوونځی په داسې وخت کې رامنځته شو، چې د فروید د ارواپوهنې نظریو (پټ ضمیر او بیا ژوندي کېدل) زور اخیستی وو. اندري برېټون او لویي اراګون هغه رواني څېړنکاران وو، چې د فروید له نظریو څخه یې په الهام اخیستنې دا ادبي ښوونځی رامنځته کړ.
سوریالېزم یو هنري او ادبي خوځښت دی، چې د شلمې پېړۍ په لومړیو کې راڅرګند شو، د بې شعوره ذهن سپړنې، د خوبونو، انځورونو او د معلوم غیر اړونده عناصرو د یوځای کولو له مخې مشخص شوی. د انډري برېټون، سلواډور ډالی او مکس ارنسټ په څېر شخصیتونو په مشرۍ، سوریالېزم هڅه وکړه، چې د غیر شعور په ساحه کې تخیل ځواک ته د ننوتو له لارې دودیز نورمونه او مفکورې وننګوي. په داسې حال کې چې سوریالېزم اکثراً د بصري هنر او ادب سره تړاو لري، د دې ښوونځي اصول او تخنیکونه هم د زده کوونکو ترمنځ د خلاقیت، انتقادي فکر او شخصي پرمختګ د ودې لپاره په ښوونه روزنه کې پلي کېدای شي.
د سوریالېزم ادبي ښوونځي اصول
۱ـ سوریالېزم ادبي ښوونځی په ستونزوکې پر توقع ټېنګار کوي، چې دا ادبي ښوونځی د څو فلسفي ځانګړتېاوو درلودونکی دی.
۲ـ علمي فلسفه چې بنست یې د فروید له نظریاتو څخه دی.
۳ـ اخلاقي فلسفه چې د هر ډول قراردادونو پر خلاف وه.
۴ـ ټولنیزه فلسفه ددې فلسفې پر بنسټ دوی غوښتل چې د بشریت په ازادۍ کې یو انقلاب رامنځته کړي.
۵ ـ شعر ویل سوریالېزم په ادبي ښوونځي کې یو ځانګړی ځای لري، دا ادبي ښوونځی پر دې تکیه کوي، چې نړیوالتوب باید د شعر له لارې ټولو خلکو ته وړاندې شي. دوی شعر د ژوند له بنسټیزو اصولو څخه ګڼي او په دې عقیده دي، چې شعر د ټولو ستونزو حل دی. سوریالېزم ادبي ښوونځي موخه انسان له ټولو غلطو ګټو څخه خلاصون دی.
سوریالېزم د لومړۍ نړیوالې جګړې په پایله کې رامنځته شوی، هغه دوره چې د ټولنیز ناورین، سیاسي ګډوډۍ او د دودیزو ارزښتونو او باورونو سره پراخه نا امیدۍ په نښه شوې. د ارواپوهنې او بې شعوره ذهن په اړه د زیګمویډ فرویډ لیکنو لخوا اغېزمن شوي، سوریالېست هنرمندانو او لیکوالانو هڅه وکړه چې د انسان د روان پټو ژورو ته لاړ شي او د تخیل تخلیقي ظرفیت یې پرانیزي کړي. دا غورځنګ په رسمي ډول په( ۱۹۲۲ م )کال کې د فرانسوي شاعر اندرې برېټون لخوا تاسیس شو ، چا چې د “سورریالېزم منشور” خپور کړ، اصول او موخې یې په ګوته کړې.
سوریالېزم د اتوماتیک مفهوم په مانا ده یا د شعور کنټرول پرته د افکارو او احساساتو ناڅاپي بیان څخه. سوریالېست هنرمندان ډېر وختونه تخنیکونه کاروي، لکه اتوماتیک لیکنه، نقاشي، د عقلي فکر پروسې څخه تېرېږي او د شعور ژورو پرتونو ته لاسرسی مومي. د چانس، تصادفي او ادراک په منلو سره، د حقیقت پوهانو موخه دا وه چې د ادراک دودیز طریقې ګډوډ کړي، د واقعیت او انساني تجربې په اړه پټ حقیقتونه ښکاره کړي.
سوریالېزم کې کلیدي موضوعات
سوریالیزم د څو کلیدي موضوعاتو او شکلونو لخوا مشخص شوی، چې د هغې په هنري او ادبي څرګندونو کې تکرارېږي.
۱ـ د خوبونو انځورګري: سوریالېست هنرمندان ډېر وختونه د خوبونو، تصوراتو او هیلو څخه الهام اخلي، ترڅو داسې کارونه رامنځته کړي، چې د واقعیت او دودیز تصورات وننګوي. د خوب عکس العمل د دې عجیب، غیر منطقي او په زړه پورې ځانګړتیاوو لخوا مشخص شوی، لیدونکي ته بلنه ورکوي چې د شعور او غیر شعوري ذهن ترمنځ سرحدونه وپلټي.
۲ـ عناصرو يوځای کول: سوریالېزم کې په مکرر ډول د بېلابېلو عناصرو یا شیانو یو ځای کول شامل دي، چې په منطقي توګه یو بل سره تړاو نه لري. د توقع پرته عکسونو یا نظرونو په یوځای کولو سره حقیقت پوهان د ګډوډۍ، ابهام او حیرانتیا احساس رامنځته کوي؛ چې لیدونکي مجبوروي د مانا او همغږۍ په اړه د دوی د مخکینیو تصوراتو پوښتنې وکړي.
۳ ـ بدلون: سورریالېست هنر اکثراً د میټامورفوسس، ادلون بدلون موضوعات لټوي، شیان یا شخصیتونه انځوروي، چې په شکل یا بڼه کې بنسټیز بدلون سره مخ کېږي. بدلون په سوریالېزم کې یو مرکزي محرک دی، چې د هویت، واقعیت او ادراک د روڼتیا او بدلون سمبول دی.
۴ـ تخریب: سوریالېزم په طبیعي توګه تخریبي، ننګونکي تاسیس شوي نورمونه، کنوانسیونونه او د هغې د پاروونکي انځور او غیر دودیز تخنیکونو له لارې ننګونې کوي. د توقعاتو په ماتولو او د قواعدو ماتولو سره، حقیقت پوهان هڅه کوي، چې د خوښۍ مخه ونیسي او په ټولنیزو، سیاسي او کولتوري مسالو کې انتقادي انعکاس وهڅوي.
ښوونه روزنه او سوریالېزم
د سوریالېزم اصول او تخنیکونه په زده کړې کې پلي کېدای شي، ترڅو د زده کوونکو ترمنځ خلاقیت ، انتقادي فکر او وګړيز پرمختګ ته وده ورکړي. د ښوونځي په نصاب او تدریسي کړنو کې د حقیقت پرستۍ عناصرو په شاملولو سره، ښوونکي کولی شي له زده کوونکو څخه بریالي شخصیتونه جوړ کړي.
ډېر متحرک، ښکېل او تصوراتي زده کړې، چاپېریال چې تجسس، سپړنې او د ځان بیان ته وګړي هڅوي. دلته ځینې لارې شته دي، چې سوریالېزم په ښوونه روزنه کې مدغموي.
۱ـ تخلیقي لیکنې: سوریالېزم د تخلیقي لیکنو لیکلو او تمرینونو هڅولو لپاره کارول کېدای شي، چې زده کوونکي وهڅوي خپل تخیل وپلټي، د ژبې سره تجربه وکړي او د کیسې ویلو سرحدونه وازمايي. زده کوونکي کولی شي لیک لیکلو غونډو کې برخه واخلي چېرې چې دوی د سانسور یا قضاوت پرته لیکنې ولیکي.
۲- بصري هنرونه: سوریالېزم د تخنیکونو له لارې د هنري بیان لپاره نه ختمېدونکي امکانات وړاندې کوي. زده کوونکي کولی شي غیر واقعیت لرونکي هنرونه رامنځته کړي، چې له توقع برته عکسونه، جوړښتونه او توکي سره یوځای کړي، ترڅو د خوب په څېر منظرې یا رواني حالتونه رامنځته کړي.
۳ـ تیاتر او فعالیت: سوریالېزم د تیاتر په تولیداتو، اصلاحي تمرینونو یا د فعالیتونو برخو کې شامل کېدای شي، چې دودیز داستانونو جوړښت او د کرکټر وده ننګوي. زده کوونکي کولی شي د رول لوبولو فعالیتونو له لارې بدلون او بې ځایه کېدو موضوعات وپلټي، چې د واقعیت او تصور تر منځ سرحدونه روښانه کړي.
۴ـ انتقادي فکر: سوریالېزم زده کوونکي هڅوي چې د انګېرنو په اړه پوښتنې وکړي؛ لیکنې وننګوي او د متنونو، هنري کارونو یا تاریخي پېښو تحلیل کولو په وخت کې پراخ فکر وکړي. حقیقت پرستۍ کې ښکېلتیا سره چې د منطق یا همغږۍ څخه سرغړونه کوي، زده کوونکو کې انتقادي فکر کولو مهارتونه رامنځته کړي.
۵ ـ شخصي پرمختګ: سوریالېزم زده کوونکو ته بلنه ورکوي، چې خپل فکرونه ، احساسات ، وېرې او غوښتنې د خپل تخلیقي فکر څرګندولو، فعالیتونو لکه لیکنو، انځورګرۍ یا مراقبت له لارې منعکس کړي. د حقیقي تخنیکونو له لارې د دوی داخلي نړۍ سپړلو سره زده کوونکي بې شعوره ذهنونو کې بصیرت ترلاسه کوي او د ځان پوهاوي ژور احساس رامنځته کوي.
په ښوونه روزنه کې د سوریالېزم ګټې
په ښوونه روزنه کې د سرریالېزم شاملول ډېرې ګټې لري، چې کولی شي د زده کوونکو زده کړې، تجربې او شخصي پرمختګ باندې مثبتې اغېزې وکړي:
۱ـ . خلاقیت: سوریالېزم د زده کوونکو تخیل هڅوي، چې دوی په تخلیقي ډول فکر وکړي، نوي نظرونه تجربه کړي او د بیانولو غیر دودیز ډولونه وننګوي. په خپلسري، تصادفي او درک کولو سره، زده کوونکي د ازادۍ احساس رامنځته کوي، چې تخلیقي وړتیا یې لوړوي.
۲ـ انتقادي فکر: سوریالېزم زده کوونکي ننګوي چې د خپلو تخریبي انځورونو او هڅوونکو موضوعاتو له لارې د تاسیس شوي نورمونو، باورونو او ارزښتونو په اړه پوښتنې وکړي. د حقیقت پرستۍ کارونو سره په ښکېلتیا،چې د منطق یا همغږۍ څخه سرغړونه کوي، زده کوونکي د فکر کولو مهم مهارتونه رامنځته کوي. دوی ته دا ځواک ورکوي چې پېچلې مسالې د بېلابېلو لیدونو څخه تحلیل کړي.
۳ـ د ځان څرګندونه: سوریالېزم زده کوونکو ته د لیکلو، هنر ، فعالیت یا شخصي فعالیتونو له لارې د ځان څرګندولو لپاره یو پلیټ فارم چمتو کوي. د سوریالېست تخنیکونو له لارې د دوی داخلي نړۍ سپړلو سره، زده کوونکي کولی شي خپل فکرونه، احساسات، وېرې او غوښتنې په خوندي ډول چاپېریال کې راڅرګند کړي.
۴ـ تخیل: سوریالېزم زده کوونکي هڅوي چې د خوبونو، انځورونو، خیالي نړۍ او بې شعورۍ غوښتنو په سپړلو سره د دوی تصوراتو ژورو ته لاړ شي. په زده کړه کې د حقیقي عناصرو سره په ښکېلتیا، زده کوونکي خپل تخلیقی افق پراخوي او د ځان موندنې او ځان څرګندولو لپاره نوي امکانات لټوي.
۵ـ شخصي پرمختګ: سوریالېزم د زده کوونکو ترمنځ شخصي پرمختګ هڅوي ترڅو دوی وهڅېږي چې خپل داخلي نړۍ وپلټي، د دوی انګېرنې ننګوي او ناڅرګندتیا ومني. په ښوونه روزنه کې د حقیقت پرستۍ اصولو سره په ښکېلتیا، زده کوونکي د نوو تجربو لپاره انعطاف، تطابق او خلاصون ته وده ورکوي.
په ښوونه روزنه کې د سوریالېزم پلي کولو پر وړاندې ننګونې
په داسې حال کې چې ښوونه روزنه کې د سوریالېزم شاملولو کې ډېرې ګټې شته دي، خو داسې ننګونې هم شته، چې ښوونکي ممکن په ښوونځیو کې د دې هنري حرکت د معرفي کولو په وخت کې ورسره مخ شي:
۱ـ د بدلون پر وړاندې مقاومت: سوریالززم ممکن د کرایه کوونکي، مدیرانو یا د ټولنې غړي چې د دې اصولو سره نا اشنا دي یا دا اصول د تعلیمي نصاب لپاره خورا جنجالي ګڼي له مقاومت سره مخ شي. ښوونکي باید د ښکېلو اړخونو سره په اغېزمنه توګه اړیکه ونیسي، ترڅو د تعلیم په برخه کې د سوریالېزم په اړه کومې اندېښنې یا غلطې مفکورې چې دي حل کړي.
۲ـ د سرچینو نشتوالی: په ښوونځیو کې د حقیقت پرستۍ فعالیتونو پلي کول ممکن اضافي سرچینو ته اړتیا ولري، لکه د هنري تجهیزات، د فعالیت ځایونه یا بهرني ښوونکي چې په نسلکي تخنیکونو کې تخصص ولري. ښوونکي باید سرچینو ته د لاسرسي لپاره تخلیقي لارې ومومي او د ښوونځي په نصاب کې د سوریالېزم ادغام لپاره یې شامل کړي.
۳ـ د نصاب ادغام: په موجوده تعلیمي نصاب کې د سرریالېزم ادغام ممکن په بېلابېلو موضوعاتو کې محتاط پلان جوړونې او همکارۍ ته اړتیا ولري. ښوونکي باید د زده کړې موخو سره د حقیقت پرستۍ فعالیتونو تنظیمولو لارې ومومي. په داسې حال کې چې په بېلابېلو څانګو کې همغږي او دوام ډاډمنوي.
۴ـ کولتوري حساسیت: سوریالېزم ممکن کولتوري نورمونه یا ارزښتونه وننګوي، چې په بېلابېلو ټولنو یا سیمو کې توپیر لري. ښوونکي کله چې د بېلابېلو کولتورونو زده کوونکو ته د حقیقت پرستۍ موضوعات یا تخنیکونه معرفي کوي، باید کولتوري توپیرونو سره حساس وي.
۵ ـ د ارزونې مېتودونه: په سوریالېستي فعالیتونو کې د زده کوونکو د زده کړې پایلو ارزونه ممکن د ارزونې بدیل مېتودونو ته اړتیا ولري، چې د دودیزو ازموینو یا دندې څخه بهر وي. ښوونکي باید د تخلیقي ارزونې ستراتېژۍ رامنځته کړي چې د زده کوونکو د ښکېلتیا پېچلتیا د حقیقت پرستۍ اصولو سره ونیسي.
په ښوونه روزنه کې د سوریالېزم د ودې ستراتېژۍ
سره له دې چې په ښوونه روزنه کې د حقیقتپالنې پلي کولو سره تړلې ننګونې شته دي، ډېرې ستراتېژۍ هم شته، چې ښوونکي کولی شي د زده کوونکو ترمنځ د دې هنري حرکت د ودې لپاره یې وکاروي:
۱ ـ مسلکي وده: ښوونکي کولی شي د مسلکي پراختیا ورکشاپونو یا د سوریالېزم په اړه روزنیز غونډو کې برخه واخلي، ترڅو د دې اصولو او تخنیکونو ژوره پوهه پراخه کړي. د سرریالېست هنر تاریخ په اړه د دوی د پوهې پراخولو سره، ادبیات او د فلسفې ښوونکي کولی شي په تعلیمي نصاب کې د سرریالېست عناصرو د یوځای کولو وړتیا لوړه کړي.
۲ـ د زده کوونکو مشغولیت: د زده کوونکو ښکېلتیا په لاسي فعالیتونو کې، لکه د تخلیقي لیکنو تمرینونه یا د هنري پروژې جوړول کولی شي، سرریالېزم سره د دوی علاقه رامنځته کړي. د دوی د تخلیقي تخیل او انتقادي فکر مهارتونو ته وده ورکړي.
۳ـ کولتوري همکاري: د بېلابېلو موضوعاتو، کولتورونو او بېلابېلو برخو همکارانو سره همکاري کول، لکه د ژبې هنر، بصری هنر او تیاتر کولی شي د ښو اړیکو اسانتیاوې برابرې کړي، چې د بېلابېلو نظریو له لارې د زده کوونکو زده کړې تجربې بډایه کوي.
۴ـ ټولنیز ملګرتیا: د سیمه ییزو هنرمندانو ګالري، میوزیم او تیاترونو سره ملګرتیا رامنځته کول، کولی شي ښوونکو لپاره تخصصي سرچینو ته لاسرسی چمتو کړي، چې د حقیقتپالنې تخنیکونو، موضوعاتو او فعالیتونو کې د زده کوونکو ښکېلتیا ته وده ورکوي.
۵ـ انعکاسولو تمرین: سوریالېزم اصولو پلي کولو سره شخصي پرمختګ تجربې او خلاقیت انعکاس کړي. ښوونکي کولی شي زده کونکو ته د ځان سپړنه او صداقت وروښايي، ترڅو دوی وهڅوي چې په خپلو تخلیقي هڅو کې د ناڅرګندتیا تجربې ومني او ځان راڅرګند کړي.
پایله
سوریالېزم د زده کوونکو ترمنځ د خلاقیت، انتقادي فکر او وګړیز پرمختګ ته وده ورکولو سره د زده کړې لپاره یو پیاوړی چوکاټ وړاندې کوي. د ښوونځي په نصاب کې د حقیقت پرستۍ اصولو تخنیکونو په یوځای کولو سره ښوونکي کولی شي، د زده کړې یو ډېر متحرک، ښکېل او تصوراتي چاپېریال رامنځته کړي؛ چې د هر عمر زده کوونکو پکې د تجسس، سپړنې، د ځان څرګندولو او ځان کشف ته وهڅېږي.
لکه څنګه چې موږ هڅه کوو یوه ډېره مبتکاره، ټول شموله مهربانه ټولنه رامنځته کړو ، سوریالېزم د تجربې، د تخلیقیت، بدلون اوشخصي ودې لپاره لارې چمتو کړي. په ښوونه روزنه کې د سوریالېزم د روحیې په منلو سره موږ کولی شو، زده کوونکي ځواکمن کړو، چې د د خپل فکري چوکاټ او تاسیس شوي نورمونو څخه بهر فکر وکړي. په داسې نړۍ کې د ځان څرګندولو لپاره، د ځان موندنې نوي امکانات و لټوي، چې په دوامداره توګه وده وکړي او زموږ د تصور توقعات وننګوي.
په پایله کې سوریالېزم یوازې یو هنر نه دی، بلکه یو حرکت دی. دا د ژوند د واقیعت لیدلو یوه لاره ده، چې موږ ته بلنه راکوي، چې ابهام، ناڅرګندتیا او پېچلتیاوې ومومو. موږ کولی شو د حقیقت پالنې اصولو او تخنیکونو ځواک څخه کار واخلو، چې زده کوونکي وهڅوو ترڅو د واقعیت له محدودیتونو اخوا خوبونه رامنځته کړي او د یو ډېر ازاد ځواکمن راتلونکي په لور راون شي.
اخځلیکونه
۱ـ امیری، مرسل (۱۴۰۲ ل.ل) روزنیزه ژبپوهنه. لومړی چاپ، کابل، سمون خپرندویه ټولنه.
۲ـ ثروت، منصور. (۱۳۸۵هـ ش). آشنایی با مکتب های ادبی. چاپ اول، تهران، سخن.
۳ـ رفیق، محمد رفیق. ( ۱۳۹۵ل.ل). د ادبپوهنې بنسټونه. جلالکوټ: ختیځ خپرندویه ټولنه.
۴ـ سید حسینی، رضا. (۱۳۸۴ هـ ش). مکتب های ادبی. چاپ سیزدهم،تهران، نګاه.
۵ـ ښکلی، اجمل. (۱۳۹۴ل.ل). د نړۍ ادب. جهان دانش خپرندویه ټولنه.
۶ـ عمید، حسین.( ۱۳۸۷هـ ش). فرهنګ عمید. تهران: انتشارات امیرکبیر.
۷ـ مشواڼی، عبدالقیوم زاهد.( ۱۳۹۱هـ ش). زاهد پښتو ـ پښتو سیند. کابل: دانش خپرندویه ټولنه.
۸ـ وفا، محمد داود.(۱۳۹۶ل).د پښتو معاصر ادب تاریخ څلورم پړاو. جلال اباد: مومند خپرندویې ټولنې تخنیکي څانګه..
۹ـ ویاړ، سیدګل.( ۲۰۱۷م). دښوونې او روزنې په اړه د بېلابېلو فلسفي مکتبونو نظرونه. تاند ویپ پاڼه.
۱۰ـ هاشمي، سید محی الدین. ( ۱۳۸۱هـ ش). ادب پوهنه. پېښور: د اریک د کتاب ګرځنده کتابتونونو اداره.
۱۱ـ یزال، یارمحمد. ( ۱۳۹۷ل.ل). ادبي سبکونه او مکتبونه. درسي لکچرنوټ.
