ټولوونکی: الله يار عمرزی
سريزه
ژبپوهنه د انسانانو د ژبې علمي مطالعه ده، چې د ژبې جوړښت، معنا، کارېدنه او ارتقا څېړي. عمومي ژبپوهنه (General Linguistics)د ژبپوهنې هغه څانګه ده چې د ژبې ټولو بنسټيزو اړخونو ته په پراخ او تحليلي ډول ګوري. دا څېړنه د فونيتيکس، فونولوجۍ، مورفولوجۍ، سينټکس، معناپوهنې او عملي ژبپوهنې په شمول د ژبپوهنې بېلابېل ميدانونه رانغاړي.
په دې مقاله کې به موږ د عمومي ژبپوهنې مفهوم، برخې، تاريخي شاليد، مهم نظرياتي مکتبونه، د ژبې ځانګړتياوې او د ژبپوهنې عملي ارزښت وڅېړو.
۱. د عمومي ژبپوهنې مفهوم
عمومي ژبپوهنه د ژبې د علمي او څېړنيز تحليل هغه ساحه ده، چې ژبه د يوه مجرد نظام (Abstract System) په توګه څېړي. دا څېړنه د ژبې ټولو برخو ته پاملرنه کوي، له غږپوهنې څخه نيولې تر معناپوهنې او ګرامري جوړښتونو پورې.
عمومي ژبپوهنه د ځانګړو ژبو پر ځای د ژبې د ټولو عامو اصولو مطالعه کوي. دا هڅه کوي، چې د ژبو تر منځ مشترکات پيدا کړي او پوه شي چې څنګه انسانان ژبه زده کوي، کاروي او بدلون ورکوي.
۲. د ژبې څېړنې عمده برخې
د عمومي ژبپوهنې مهمې څانګې دا دي:
۲.۱. فونيتيکس Phonetics)) غږپوهنه
فونيتيکس د ژبې د غږونو فيزيکي او فزيولوژيکي ځانګړتياوې څېړي. دا علم غږونه له درې اړخونو څېړي:
Articulatory phonetics: د غږونو جوړېدل او د انسان د خولې غړي.
Acoustic phonetics: د غږونو فزيکي بڼې، لکه طولموج، شدت او فريکوينسي.
Auditory phonetics: د غږونو اورېدنه او د ذهن پروسس.
۲.۲. فونولوجي (Phonology) غږلاسيپوهنه
فونولوجي د غږونو ترمنځ توپيرونه او ژبني سيستمونه څېړي. دا علم د فونيمونو (د معنا توپیري غږونو) د رول مطالعه کوي او دا معلوموي، چې غږونه څنګه د ژبې په دننه کې بدلون مومي.
۲.۳. مورفولوجيMorphology)) ويي جوړښت
مورفولوجي د کلمو جوړښت او د ويي واحدونه (مورفيمونه) څېړي. دا برخه د مفردو، جمعي، اشتقاقي (Derivational) او تصريفي (Inflectional) بدلونونو مطالعه کوي.
۲.۴. سينټکس Syntax)) نحوي جوړښت
سينټکس د جملو جوړښت او د کلمو ترمنځ اړيکې څېړي. دا برخه دا معلوموي، چې څنګه کلمې په منظمو قاعدو کې ځای پر ځای کېږي.
۲.۵. معناپوهنه (Semantics) د ژبې مانا
معناپوهنه د کلمو، جملو او بيانونو مانا مطالعه کوي. دا څېړي، چې څنګه مانا رامنځته کېږي او څه ډول توپيرونه لري.
۲.۶. عملي ژبپوهنه Pragmatics)) د ژبې کارېدنه
عملي ژبپوهنه دا څېړي، چې څنګه ژبه د ټولنيز، کلتوري او موقعيتمحور چوکاټونو په رڼا کې کارول کېږي.
۳. د ژبپوهنې تاريخي شاليد
ژبپوهنه له پخوا راهيسې د انسانانو د څېړنې موضوع وه. په لرغوني هند کې پانيني (Panini) د سانسکريت ژبې د ګرامر مهم اثر (Astadhyayi) وليکه، چې د ژبپوهنې بنسټونه يې کېښودل. په مغرب کې افلاطون، ارسطو او وروسته د منځنيو پېړيو فيلسوفانو د ژبې په اړه نظريات وړاندې کړل.
په شلمه پېړۍ کې سوسور (Ferdinand de Saussure) د معاصرې ژبپوهنې بنسټ کېښود، چې ژبه يې د “Langue” (سيستم) او “Parole” (فردي وينا) په توګه وويشله. وروسته چومسکي (Noam Chomsky) د “تحويلي نحويې” نظريه وړاندې کړه، چې د معاصرې ژبپوهنې تر ټولو مهم تحول و.
۴. د ژبپوهنې مهم مکتبونه
د ژبپوهنې د نظرياتو بېلابېل مکتبونه دا دي:
۴.۱. جوړښتي ژبپوهنه (Structural Linguistics)
سوسور دا مکتب پياوړی کړ، چې ژبه يې د جوړښتي نظام په توګه تحليل کړه.
۴.۲. تحويلي-توليدي ژبپوهنه (Transformational-Generative Grammar)
چومسکي د دې مکتب بنسټ کېښود، چې د ژبې ذهني جوړښتونه او ګرامري قاعدې څېړي.
۴.۳. فنکشنل ژبپوهنه Functional Linguistics))
دا مکتب ژبه د يوې ټولنيزې پديدې په توګه څېړي او د معنا او کارېدنې رول ته ډېره پاملرنه کوي.
۴.۴. سوسيولوژيکه ژبپوهنه Sociolinguistics))
دا مکتب ژبه د ټولنيزو عواملو له نظره څېړي او دا معلوموي، چې څنګه ټولنيز عوامل د ژبې بڼه بدلوي.
۵. د ژبې ځانګړتياوې
ژبه ځينې ځانګړتياوې لري، چې د هغې پيچلتيا څرګندوي:
1. اړينتوب: ژبه د انسان د ټولنيزې اړيکې لپاره ضروري ده.
2. بدليدنه: ژبې د وخت په تېرېدو بدلون مومي.
3. غږيزتوب: ژبه د غږونو پر بنسټ ولاړه ده.
4. اراديتوب: د ژبې نښې (کلمې) د خپلو ماناوو سره مستقيم تړاو نه لري، بلکې قراردادي دي.
5. منظم والي: ژبه يو منظم سيستم دی، چې مشخص اصول لري.
۶. د ژبپوهنې عملي ارزښت
ژبپوهنه نه يوازې نظري ارزښت لري، بلکې په بېلابېلو برخو کې عملي ګټه هم لري، لکه:
تعليمي نظام: د ژبو د تدريس او زده کړې لپاره مهم اصول برابروي.
کمپيوټر ساينس: د ژبې د پروسس لپاره کارېږي، لکه مصنوعي ځيرکتيا او ژباړه.
ادبيات او ژباړه: د متنونو د تحليل او ژباړې لپاره اساسي اصول برابروي.
ټولنپوهنيز تحليل: د ژبې او ټولنې ترمنځ اړيکه څېړي.
پايله
عمومي ژبپوهنه د ژبې يو هر اړخيز علمي تحليل دی، چې د ژبې ټول جوړښتي، معنايي، ټولنيز او عملي اړخونه رانغاړي. دا علم د ژبې د فهم لپاره بنسټيزه وسيله ده، چې د ژبپوهنې د بېلابېلو څانګو له لارې د ژبې جوړښت، کارېدنه او بدلونونه تحلیلوي. د ژبپوهنې زده کړه نه يوازې د ژبو د ښه پوهېدو لپاره ګټوره ده، بلکې د ژبني، ټولنيز او تخنيکي پرمختګ لپاره هم ډېر ارزښت لري.
ماخذونه
کریسټل، ډیوېډ (۲۰۰۸). د ژبپوهنې او غږپوهنې قاموس (۶مه چاپ). بلیکویل خپرندویه.
چومسکي، نوم (۱۹۶۵). د نحوې تیوري اړخونه. د MIT خپرندویه.
سوسور، فېرډينان (۱۹۱۶). د عمومي ژبپوهنې درسونه. د چارلس بالي او البرټ سېشهاي تر ادارې لاندې. مکګرا-هل خپرندویه.
لیونز، جان (۱۹۸۱). ژبه او ژبپوهنه: یوه پېژندنه. کمبریج پوهنتون خپرندویه.
ټراسک، آر. اِل. (۱۹۹۹). د ژبپوهنې او ژبې اساسي مفاهیم. راټلېج خپرندویه.
بلومفیلډ، لیونارډ (۱۹۳۳). ژبه. هولت، راینهارټ او وینسټون خپرندویه.
هالیډې، مایکل اے.ک. (۱۹۹۴). د فعلي ګرامر پېژندنه (۲م چاپ). اډوارډ آرنولډ خپرندویه.
لابوف، ویلیم (۱۹۷۲). ټولنیزې ژبنۍ بڼې. د پنسلوانیا پوهنتون خپرندویه.
فرامکن، ویکتوریا؛ رودمن، رابرټ؛ هایمز، نېنا (۲۰۱۷). د ژبې پېژندنه (۱۱م چاپ). سینګېج زدهکړیز خپرندویه.
پنکر، سټیون (۱۹۹۴). د ژبې غریزه: څنګه ذهن ژبه پیدا کوي؟. هارپرکالینز خپرندویه.
