لیکوال: حامد بهیر
لنډیز
د ادبي دورو په هکله د نظرونو اختلاف موجود دی، هر چا یې په اړه خپله طرحه وړاندې کړې. ځینې وایې کله چې په یوه ژبه کې نوي ژانرونه، سبکونه او مکتبونه رامنځ ته شي، نو دلته یوه نوې ادبي دوره رامنځ ته شوی دی. ددې نظر پلویان زیات فوکس د نوو سبکونو، ژانرونو او مکتبونو په رامنځ ته کېدلو باندې دی. دا نظریه هم یو ځه د تامل وړ ده. ځینې نور بیا په دې نظر دي چې په ټولنه کې اقتصادي وده وشي، نو هلته یو ادبي دوره رامنځ ته کېږي؛ یانې کله چې په ټولنه کې اقتصادي بدلون راشي نو په ادبیاتو کې هم بدلون راځي، چې دا نظریه هم په بشپړه توګه د تطبیق وړ نه ده.
د ادبي دورو د ویش په هکله یو بله نظریه هم د پاچاهان بدلون دی، دا خبره هم د نقد وړ ده؛ ځکه یو پاچا نه شي کولای چاته ووایي چې نوی مکتب یا سبک رامنځ ته کړئ. یو شمیر پوهانو ویلي چې ادبي دوره د سیاسي، تاریخي او ټولنیزو بدلون په راتګ سره رامنځ ته کېږي؛ ځکه ادبیات خپله د ټولنې څخه رامنځ ته کېږي. خو دا نظریه هم په ادبي تاریخ پورې اړه نه لري؛ ځکه د ادبي تاریخ اصلي موضوع ادب ده. یو بله نوې نظریه ده، په هغې کې یې ادبي دوره د پېړیو په بدلون پورې اړونده بللي؛ یانې کله چې یوه نوې پېړۍ رامنځ ته شي، نو هلته یوه نوې ادبي دوره هم رامنځ ته کېږي، خو دا هم یوڅه د تامل وړ بریښي ځکه داسې هم کېږي چې په یوه پېړۍ کې ادب هېڅ وده ونه کړي، او په بله کې زیات شمیر مکتبونه او سبکونه رامنځ ته شي.
ځینې وایي چې کله په ادبیاتو کې په مانا یې او شکلي ډول باندې تحول او بدلون راشي، نو یوه نوې ادبي دوره یا ادبي پړاو رامنځ ته کېږي. د ایوه سمه نظریه ده خو باید عوامل یې څرګند وي.
سریزه
د هرې ژبې ادبیات په بیلا بیلو دورو او پړاونو باندې وېشل شوي دي، دا دورې په ځان کې د همغه مهال لیکوالان او شاعران رانغاړي. د پښتو ژبې ادبیات هم لکه د نورو ژبو په څېر څو ادبي دورې او ادبي پړاونه لري. د دوره ټاکل په هره ژبه کې ځانته ځانته اصول لري، لکه: سیاسي، اقتصادي، ټولنیز، د پاچاهانو راتګ، د پېړیو بدلون او نور عوامل، چې د همغه اصولو په رڼا کې یوه ادبي دروه یا ادبي پړاو له بل نه بېلوي. د دې ویش په اړه پوهان په یوه خوله نه دي، هر یوه په دې اړه خپل نظرونه ورکړي. په دې مقاله کې به د دورو د ویش په اړه د پوهانو وړاندې شوې طرحې و څیړل شي.
کلیدي کلیمې
ادبي دوره، وېش، تحول، ادب تاریخ، ادبیات.
اصلي متن
د هرې ژبې ادبیات په بیلا بیلو ادبي پړاونو او ادبي دوره باندې ویشل شوې دي، چې د وخت په تېرېدو په کې منځ ته راغلي وي. کله چې په ادبیاتو کې د شکل او مانا له مخې بدلون راشي نو هلته یوه نوې دوره ایجادیږي. دا دورې تر ډیره د یو مخکښ او نامتو شاعر او لیکوال له لوري نه رامنځ ته کیږي. لکه د پښتو ژبې ادبیات چې په دریو دورو(لرغونې، منځنۍ او معاصره) باندې ویشل شوي دي. د بېلګې په ډول که موږ د منځنۍ دورې ادبیاتو ته ځیر شو، له لرغونې دورې سره په جوت ډول په شکل اومانا کې توپیر لري.
په لرغونې دوره کې په منظومو ادبیاتو کې یو څو د ګوتو په شمار ژانرونه لرو لکه: غزل، قصیده، رباعي او … خو په منځنۍ دوره کې موږ وینو چې په پراخه ډول ژانرونه په کې کارېدلي دي. همداسې د محتوا له اړخه هم ادبیات دیني، حماسي او یو څو نورو موضوعاتو باندې راڅرخي، خو په منځنۍ دوره کې هر ډول موضوعات د نظم او نثر لمنې ته راغلي لکه: تصوف، مینه، وطن دوستي او … د همدې او دې ته ورته نورو توپیرونو له امله ددې او نورو دوره ادبیات په ځان ځانته دورو کې مطالعه کېږي.
ادبي پړاو بیا ددې دورو په منځ کې ایجادیږي، چې دا هم د یوې مخکښې څېرې له خوا څخه منځ ته راځي، چې ورسته یې نور د سبک پیروي کوي. د بېلګې په ډول که بیه هم منځنۍ دورې ته لاړ شو، په څو پړاونو باندې ویشل شوې ده. په لومړیو کې د پیر روښان له خو مسجع نثر منځ ته راځي، پیروان پیدا کوي او یو پړاو ترې جوړیړي، وروسته دوهم پړاو د خوشحال خان له خوا منځ ته راځي چې د مسجع نثر په ځای د ساده نثر لمنه نیسي، چې یو بیل پړاو کېږي.
د نور ټولنیزو علومو په ډول د ادبي درو د ویش له پاره هم کوم جامع اصل نشته چې موږ د هغې په رڼا کې دورې وویشو. خو بیا هم پوهانو په کې خپل نظرونه ورکړي، یو څو دانې یې را اخلو او څېړو یې.
لومړی: د ادبي ژانرونو، ادبي سبکونو او ادبي مکتبونو په اساس د ادبي دورو ټاکنه
د ادب تاریخ لیکونکو د ادبي دورو د ویش په اړه د بیلا بیلو طرحو څخه کټه اخیستې ده، چې یوه یې هم د ادبې ژانرونو، مکتبونو او سبکونو رامنځ ته کېدل دي. ددې نظریې پلویان زیات فوکس د مکتب، سبک او ژانرونو په رامنځ ته کېدلو باندې کوي او همدغه خبره یې د معیار په توګه ټاکلې ده. چې دا یې يوه ښېګڼه ده؛ ځکه ادبي تاریخ د ادبیاتو د ودې او انکشاف تاریخ دی. دلته هم یا نوی مکتب رامنځ ته کېږي او یا هم نوي ژانرونه، چې دا یو تحول دی.
خو ستونزه یې داده چې ځینې وخت ادبي ژانرونه یا مکتبو نه او سبکونه په یوه دوره کې منځ ته راځي. د مثال په ډول د پښتو ادب کې اکبر زمینداور لومړی شاعر دی چې د غزل او مثنوي بېلګې یې تر موږ پورې را رسېدلي دي. نو د غه دوره د څه په نامه یاده کړو؟ د غزل دوره یې وبولو که د مثنوي؟ یا په اورپا کې په یوه وخت(۱۸۸۸-۱۹۴۲) کې د سمبولیزم، دادایزم او سوریالیزم مکتبونه رامنځ ته شوي دي او په یو ادبي چاپیریال کې یې وده کړې ده.(روهي، ۱۳۷۸ص ۲۳-۲۴)
دا وېشنه یو څه سمه ده خو بیا هم په بشپړ ډول د تطبیق وړ نه ده؛ ځکه په ځینو دورو کې ښایي ډیر ژانرونه منځ ته راشي، نو بیا مجبور یو چې څو دورې یې وبولو. همداسې سبکونه هم.
دوهم: د ادبي دورو ویش د پاچانو د کورنیو په اساس
طبعي ده چې د ادبي دورې د رامنځ ته کېدلو په وخت کې به یو پاچا وي. خو دا ددې مانا نه لري چې دا دوره دې د همدې پاچا په وسیله رامنځ ته شوې وي او نه هم دده په مړینې باندې له منځه ځي. نو د ادبي دورو ویش په یوه واکمن پورې هېڅ اړه نه لري.
د مثال په ډول: په معاصره دوره کې د (روښانتیا پړاو) د امیر حبیب الله خان په وخت کې پیلږي. خو امیر حبیب الله خان ورسره هېڅ جوړ نه و او د دغه نهضت ځینې کسان یې په توپونو پورې وتړل او ځینې یې بندیان کړل. ( باجوړی، ۱۴۰۰ص۳۶-۳۷)
درېیم: د ټولنیزو او اقتصادي بدلونونو په اساس
ددې نظریې پلویان په دې اند دي چې کله په یو ټولنه کې اقتصادي وده او بدلون رامنځ ته شي نو هلته یوه نوې ادبي دوره هم رامنځ ته کېږي؛ یانې کله چې یو ټولنه د اقتصادي پلوه وده او پرمختګ کوي نو په ادبیاتو کې نوی پړاو او نوې دوره منځ ته را ځي.
د ادبي تارخ په برخه کې د غه تیوري په بشپړ ډول د تطبیق وړ نه ده. لومړی دا چې د یوې ادبي دورې په ترڅ کې ډېر زیات ادبي جریانونه منځ ته راځي. د مثال په ډول د کاپیټالیزم (پانګوالۍ) په نظام کې سوریالیزم، دادایزم په شان لسکونه ادبي مکتبونه رامنځ ته شوي دي، حتې په خپله کمونیستي ادبیات هم په دغه تاریخي دوره کې رامنځ ته شوې دي. نو د یوې تاریخي دورې تر سرلیک لاندې د ټولو ادبي جریانونو شرح له ستونزو ډکه نه ده؟(روهي، ۱۳۷۸ص۲۴-۲۶)
څلورم: د سیاسي او ټولنیزو پېښو په اساس
ځینې بیا دا معیار د ادبی دورو په ویش کې مهم بولي؛ ځکه ادیب خپله د ټولنې یو وګړی دی او ادبیات هم په ټولنه کې رامنځ ته کېږي، نو له دې امله ټولنه په ادبیاتو باندې تاثیر لري. یانې که په ټولنه کې کوم سیاسي او … بدلون راځي نو په ادبیاتو کې هم همداسې. خو بیا هم خپلې ستونزې لري؛ ځکه دا سمه ده چې ټولنه په ادبیاتو باندې یو ډول تاثیر لري، خو دا دابي تاریخ اصلي موضوع نه ګڼل کېږي. د ادب تاریخ محوري موضوع ادب دی.
د مثال په ډول: هغه کسان چې معاصره دوره د افغانستان د خپلواکۍ د بېرته اخیستلو نه پیلوي. نو موږ وینو چې په ادبیاتو کې کوم تحول نه دی راغلی. که څه هم د غه یوه لویه تاریخي پېښه ده، خو له استقلال نه وروسته ادبیات پیکه او د ځوړ په لور روان دي او له هغه ادبیاتو په ځانکړي ډول د روښانتیا د پیل له ادبیاتو سره سیالي نه شي کولای. (باجوړی، ۱۴۰۰ص۳۹)
پینځم: د پېړیو په اساس د دورو ویش
د اطرحه د حبیب الله رفیع له لوري شوې ده. نوموړي په دې اړه یوه مقاله لیکلې ده، چې هره دوره یې د پوړۍ او پېړۍ په نامه یاده کړې ده. دا طرحه هم یو ځه د تامل وړ ده؛ ځکه د پښتو ادب په لومړیو پېړیو کې موږ یا هېڅ کوم اثر نه لرو یا یې خالي نوم راپاتې وي او یا هم یو کتاب وي. (باجوړی،۱۴۰۰ص۴۰)
دا طرحه هم خپلې نیمګړتیاوې لري؛ ځکه که په دې ډول یې و وېشو نو په ځینو وختونو کې په یوه ژبه کې هېڅ اثرونه او پرمختګ نه وي، خو په ځینو پیړیو کې بیا ډیر ادبي بدلونو نه رامنځ ته شوي وي.
شپږم: د ادبي تحول په اساس
د ادبي دورو په ویش کې یو مهم معیار دی، خو باید د ادبي تحول عوامل په پام کې ونیسو، ځکه ځینې وختونه ادب او سیاست دومره سره نږدي وي چې ادبي او سیاسي تحول یو ګډ نوم غوره کوي. لکه په پښتو ادب کې د روښانتیا دوران. د ادبي تحول موخه د شکل او مضمون تحول دی، خو حتمي نه ده چې په دواړو کې دې بدلون راشي، کېدای شي په محتوا کې بلون راشي او يا هم نوي ژانرونه رامنځ ته شي.
د ادبي تحول معیار په پښتو ادب کې تر ډېره په ادبي دورو او پړاونو کې د تطبیق وړ دی. د مثال په ډول موږ وینو چې په لرغونې دوره کې د شکلو او محتوا له مخې بدلون رامنځ ته کېږي، کله چې منځنۍ دوره پیلیږي بیا وینو چې د روښانتیا په پړاو کې یوه واحده موضوع چې تصوف دی پالل کېږي او له نورو نورو موضوعاتو سره دومره کار نه لري. نو موږ ویلي شو چې دا یو ادبي تحول دی چې لرغونې دوره یې له منځنۍ نه بیله کړې ده. نو ویلی شو چې ادبي تحول د ادبي دورو د ویش له پاره یو غوره معیار دی.(باجوړی، ۱۴۰۰ص۴۱-۴۲)
له دې ځایه موږ ویلای شو چې د ادبي دورو په ویش کې ادبي تحول یو غوره معیار دی او د ادب تاریخ موضوع هم داده، نو د دورو په ویش کې باید دامعیا په پام کې ونیول شي؛ یانې کله چې په ادبیاتو کې د شکل او محتوا له مخې بدلون او نوښت راشي نو هلته یوه نوې دوره منځ ته راځي.
پایله
د ادبي دروه د ویش په هکله پوهانو بیلا بیل نظریات وړاندې کړي دي، ځینې وایي چې د پاچاهانو په بدلون سره نوې دوره پيلږي ځینې یې په پېړیو پورې اړوند بولي، خو ادبي تحول یو غوره معیار ګڼلای شو؛ یانې کله چې په ادبیاتو د شکل او محتوا له مخې بدلون راشي نو د لته یوه نوې دوره جوړیږي.
پایله
د ادبي دورو په ویش کې ادبي تحول یو غوره معیار دي، کله چې په ادب کې د شکل او مضمون له مخې بدلون راشي نو یوه نوې دوره یا ادبي پړاو منځ ته راځي.
ماخذونه
باجوړی، پوهاند دوکتور بریالی،(۱۴۰۰ل)، د پښتو ادبیاتو معاصر تاریخ. کابل: جهان دانش خپرندویه ټولنه.
روهي، محمد صدیق.(۲۰۱۶). ادبي تحلیلونه. کویټه: پښتو اکاډمي.
